Phan Thanh Giản

Trong tiến trình lịch sử Việt Nam đi từ chế độ quân chủ đến hiện đại, có lẽ Phan Thanh Giản là một trong những nhân vật gây nhiều tranh cãi nhất, thu hút nhiều cái nhìn suy xét của giới nghiên cứu sử cũng như người Việt Nam nói riêng, nhưng hầu như mọi tranh luận đều chưa thể đi đến hồi kết.

 Năm 2002, Nhà xuất bản L’Harmattan (Paris, Pháp) ấn hành cuốn sách “Phan Thanh Gian: patriote et précurseur du Vietnam moderne. Ses dernières années 1862-1867”, và nay được xuất bản tại Việt Nam với tên gọi: “Phan Thanh Giản – Nhà ái quốc và người mở đường cho nước Việt Nam hiện đại: những năm cuối đời 1862-1867” của hai tác giả Phan Thị Minh Lễ và Pierre Ph. Chanfreau.

 Mục đích của các tác giả khi xuất bản cuốn sách này là công bố các tài liệu liên quan đến nhân vật lịch sử Phan Thanh Giản chưa từng được công bố mà họ tiếp cận được, đối chứng sử liệu và trình bày những góc nhìn, quan điểm mà các tài liệu mới gợi ý cho họ. Qua thao tác khảo chứng tài liệu, các tác giả đã chứng minh Phan Thanh Giản là một người yêu nước nồng nhiệt.

 Nguồn tài liệu được dẫn chứng khá phong phú: Văn khố Paris, Văn khố Bộ Hải quân, tập san, tạp chí, báo chí, sách tiếng Pháp và tiếng Việt… Trong đó, các tác giả đặc biệt nhấn mạnh ba nguồn tài liệu quan trọng:

 Bốn tập bản thảo thư từ đặc biệt của Phó Đô đốc De La Grandière từ năm 1863 đến năm 1868, cùng một tập tài liệu chưa được mở từ sau cái chết của De La Grandière, trong đó có một lá thư viết tay của Phan Thanh Giản gửi cho bà De La Grandière. Phần tài liệu này có được từ cuộc gặp tình cờ của các tác giả với hậu duệ vị Phó Đô đốc.

 Quỹ vi phim của Bộ Ngoại giao Pháp. Mặc dù được công khai từ lâu, các vi phim này giúp các tác giả cập nhật một số tài liệu, theo quan điểm của họ là chưa được khai thác cho đến thời điểm họ tiếp cận.

 Tập tài liệu về biên niên sử của triều đại Tự Đức từ năm 1848 đến năm 1883 của Viện Khoa học Xã hội TP. Hồ Chí Minh năm 1979, những văn bản này thể hiện nổi bật trách nhiệm của Tự Đức và một số quần thần trong Triều đình.

 Từ các nguồn tài liệu có được, các tác giả xếp đặt luận chứng của họ trong ba chương sách:

•  Phần đầu: vai trò của Phan Thanh Giản trong giai đoạn 1862 – 1867.
•  Phần thứ hai: xem xét lại các chỉ trích về Phan Thanh Giản.
•  Phần thứ ba: trình bày các lập luận cho phép phục hồi toàn diện con người Phan Thanh Giản dưới cơ sở của các tài liệu chưa được công bố.

 Qua tác phẩm này, các tác giả muốn chứng minh “Phan Thanh Giản nên được coi là người đầu tiên và, chí ít, đáng ngưỡng mộ nhất trong số những nhà cải cách vĩ đại của Việt Nam”; “một trong những người yêu nước tinh thuần nhất của Việt Nam, bắt đầu thắng thế trước những tiếng nói buộc tội, chỉ trích hoặc nghi ngờ” và “góp phần khai phục một trong những con người vĩ đại nhất là cội nguồn của Việt Nam hiện tại”.

 Bìa sách: hình phái bộ Phan Thanh Giản đi sứ sang Pháp năm 1863, được dùng làm bìa tạp chí Illustration, journal universelle, số ngày 3/10/1863.